In 2024, het jaar waarin de meeste mensen ooit mochten stemmen, is de wereld er niet democratischer op geworden. Integendeel: volgens twee internationale onderzoeksinstanties die de stand van de democratie wereldwijd bijhouden, beweegt het grootste deel van de wereld juist richting een autocratie, waarbij één persoon alle macht heeft.
Vooral zogenoemde electorale autocratieën zijn in opkomst, zegt onderzoeker Carl Knutsen van de Zweedse organisatie V-Dem. "Aan de oppervlakte lijken dat democratieën. Maar de verkiezingen zitten er vol fraude en manipulatie. De stembusgang is niet bedoeld om de volgende regeringsleider te kiezen, want die staat al vast."
Tegelijk is 2024 óók het jaar waarin veel bevolkingen en instituties terugduwden om de democratie te beschermen. Maar lukte dat ook?
Op papier mochten ruim twee miljard mensen in tientallen landen dit jaar nieuwe leiders kiezen. Maar dat er niet overal écht wat te kiezen viel, ziet ook International IDEA, dat net als V-Dem wereldwijd verkiezingsuitslagen analyseert.
Ondanks dat het jaar nog niet voorbij is, trekt ook IDEA al een belangrijke conclusie. "De groep sterke democratieën wordt steeds een beetje kleiner", zegt Europadirecteur Sam van der Staak. "Er is voor het achtste jaar op rij een verschuiving gaande, weg van het westerse model leunend op democratische waarden."
Als voorbeeld noemt Van der Staak Georgië. "Dat wilde heel lang graag bij Europa horen en deed erg zijn best om democratisch te worden. Maar bij de verkiezingen dit jaar hebben ze de brug opgeblazen tussen zichzelf en de EU. De verkiezingen zijn afgekeurd door internationale waarnemers." De verkiezingen verliepen frauduleus, en er is een antiwesterse oud-profvoetballer gekozen tot president.
Een ander voorbeeld is Venezuela, waar zittend president Nicolás Maduro de overwinning claimde, ondanks dat weinigen twijfelen dat de oppositiekandidaat de meeste stemmen kreeg. "De verkiezingen zijn als volstrekt ongeloofwaardig bestempeld door alle internationale waarnemers", zegt Van der Staak.
Trump
Lang niet alle verkiezingsuitkomsten zijn zo makkelijk te duiden. Verkiezingen kunnen ook eerlijk verlopen, maar toch een winnaar opleveren die autocratische neigingen heeft of later blijkt te hebben. IDEA en V-Dem kijken daarom naar veel meer indicatoren om te bepalen hoe democratisch een land is.
"Het is een complex concept om te meten", zegt Knutsen. "Het gaat om formele zaken, zoals of een land meerdere partijen heeft en stemrecht voor iedereen. Maar we kijken ook hoe die regels en instanties in de praktijk uitpakken. Dus als er vrijheid van meningsuiting is, in hoeverre zijn inwoners dan in staat hun mening te uiten zonder te hoeven vrezen voor repressie?"
Op basis van honderden kenmerken geeft V-Dem alle landen een score. Dit waren de uitkomsten afgelopen voorjaar:
Een belangrijk land dat in het komende rapport een flink andere score kan krijgen, is de Verenigde Staten. "Donald Trump heeft duidelijk een autoritaire neiging", zegt Knutsen. "Er is veel bezorgdheid over hoe democratische instellingen door Trump onder druk gezet zullen worden. Ik zou gokken dat de VS over vijf, tien jaar nog steeds een democratie is. Maar ik zou er niet langer mijn huis op inzetten."
Tijdens zijn campagne zei Trump onder meer "geen probleem" te hebben met geweld tegen media, hij trok de rechtstaat in twijfel en bleef vasthouden aan de leugen dat hij de winnaar van de verkiezingen van 2020 was. Hij wil af van een groot deel van het ambtenarenapparaat, in zijn woorden de "deep state" die vooruitgang belemmert.
Dat kiezers massaal en welbewust voor Trump kozen, laat zien dat landen ook zonder grootschalige verkiezingsfraude richting een autocratie kunnen bewegen, zegt Van der Staak. "Democratie heeft een ingebouwd risico. Het werkt alleen met vertrouwen van de hele bevolking."
"Alledaagse problemen van burgers gaan tegenwoordig verder dan de landsgrenzen. En dat zorgt ervoor dat leiders zeggen: als je mij kiest, nemen we besluiten die veel sneller, makkelijker en beter zijn. Dat is een voedingsbodem voor mensen die het stelsel kwaad willen doen."
Knutsen ziet nog andere factoren die ertoe leiden dat autocratieën in opmars zijn. "In sommige landen grepen leiders de coronapandemie aan om meer macht te concentreren bij zichzelf. En nieuwe technologische ontwikkelingen maken het makkelijker om online het gedrag van de bevolking en van de oppositie in de gaten te houden en propaganda makkelijker te verspreiden."
Autocratieën helpen elkaar
De autocratische trend heeft ook een zelfversterkend effect, zien de onderzoekers. "Om zelf in het zadel te blijven, kijken autocraten trucjes van elkaar af", zegt Van der Staak. Zoals het blijven organiseren van verkiezingen, hoe overduidelijk vervalst die ook zijn, om de eigen machtspositie te legitimeren.
Autocratieën helpen elkaar om zichzelf te beschermen, zegt Knutsen. Een duidelijk voorbeeld daarvan is Rusland, dat in allerlei landen verkiezingen probeert te beïnvloeden. "Door autocratieën in sommige landen te versterken en gebeurtenissen internationaal te manipuleren, probeert Rusland een meer ondersteunende omgeving te krijgen."
Wat hoopvol is, vinden Knutsen en Van der Staak, is dat Rusland daar lang niet overal in slaagt. In Moldavië zou Rusland massaal stemmen hebben gekocht voor de pro-Russische presidentskandidaat, maar uiteindelijk won de zittende pro-Europese president nipt.
En na jaren richting autocratie te hebben bewogen, is Polen weer op het democratische pad. In Roemenië staken rechters een stokje voor vermeende Russische bemoeienis. En in Zuid-Korea waren er grote protesten om de democratie te verdedigen. Knutsen: "Dat is het beste tegengif tegen autocratie. Wanneer de bevolking op grote schaal mobiliseert, wordt het echt heel erg moeilijk voor leiders om het systeem in een bepaalde richting te veranderen."
Maar om de autocratische trend te keren, is meer nodig, zegt Van der Staak. "We moeten hard vechten om de democratie overeind te houden, zien we steeds meer. We moeten onze instituties toekomstbestendig maken om te voorkomen dat potentiële autocraten hun macht misbruiken om via legale middelen de democratie te kidnappen."
·
·
·
·
·
·
·
